Wielermuseum in het hart van wielerminnend West-Vlaanderen

Roeselare - het centrum van West-Vlaanderen - is een stad met een unieke wielergeschiedenis. Niet minder dan vier wereldkampioenen hebben een stevige band met deze stad: Benoni Beheyt, Patrick Sercu, Jempi Monseré en Freddy Maertens.

Zoals vele andere dorpen en stadjes in Vlaanderen zijn er sportcafés in Roeselare. Een daarvan was tot voor een paar jaar café ‘Sportclub’ op de Meensesteenweg. Het was bekend als bedevaartsoord voor de fans van Jean-Pierre ‘Jempi’ Monseré. Hij was bij leven een wielerlegende door het feit dat hij al op 22-jarige leeftijd wereldkampioen werd in 1970. Nog geen zeven maanden later kwam hij op tragische wijze om het leven bij een frontale botsing met een auto.

Vlaanderen wordt ook wel de enige wielernatie ter wereld genoemd. Het mag zich gelukkig prijzen met een geweldige wielergeschiedenis. (Wuyts & Vlaeminck 2013) Vlaanderen kent wegwedstrijden van de buiten-categorie, zoals de Ronde van Vlaanderen, maar ook veel kleine koersen, zoals de archetypische kermiskoers. Het veldrijden is er vanaf het begin van de vorige eeuw een grote sport. (Zonneveld 2016) Overal in het Vlaamse land zijn mooie koersplaatsen, zoals de Slingerberg in Kanne, de Paterberg en het Kwaremontplein. Tientallen wielermonumenten sieren het Vlaamse land, zoals dat van de renners Noël Foré, Achiel Buysse, Eddy Merckx, Johan Museeuw en Karel van Wijnendaele, de initiatiefnemer van de Ronde van Vlaanderen.

Wielrennen en zingeving

De tentoonstelling Koers is Religie laat zien dat voor heel veel mensen wielrennen een welhaast religieuze functie heeft. Dat wil zeggen dat het een belangrijk betekenisgevend systeem is. Met 'betekenis' wordt hier bedoeld dat het zin geeft aan het menselijk bestaan: dat het het leven de moeite waard maakt. Zinbeleving is meestal onbewust: de zin is aanwezig, maar je bent je er niet van bewust.

Zinbeleving heeft drie dimensies: waarden, identificatie en lust. (Winkelaar 1994 en Van der Lans 1992) Wat betreft waarden: zinbeleving betekent dat je een bepaalde situatie als waardevol ervaart. Zo geeft godsdienst mensen het gevoel van structuur, vertrouwen en troost. Wielrennen en de wielercultuur kunnen door mensen als zinvol worden ervaren omdat ze er waarden als gezondheid, genot, competitie, samenwerking en gezelligheid in realiseren.

Het tweede aspect van zinbeleving is identificatie. Zinbeleving betekent dat je je in iets of iemand herkent: je kunt en wilt je ermee vereenzelvigen. Een gelovige identificeert zich met Jezus van Nazareth of met Mohammed, een wielerfan met een plaatselijke wielerheld, afkomstig uit het dorp, de regio of het land, bijvoorbeeld Vlaanderen en/of België. De wielrenners belichamen waarden zoals durf, moed, doorzettingsvermogen, wilskracht, zelfopoffering en deugdzaamheid. Hun navolgen zorgt voor continuïteit van waarden en normen. (Frijhoff, 1998)

Ten derde: zinbeleving heeft ook te maken met fundamentele gevoelens van lust. De wielerliefhebber - actief of passief - ervaart genot aan zijn activiteit. Hij beleeft er plezier aan.

Wat betreft het begrip ‘lust’: opvallend is dat in een van de oudste omschrijvingen van ‘sport’ wordt aangegeven dat het om een lustvolle activiteit gaat! (Luitzen, Kemmeren & Delheye 2015) En sprak Sigmund Freud al niet over het lustprincipe bij de mens? (Freud 1983) Bovendien: sport als cultuurfenomeen kan worden gezien als product van driftverzaking. Denk aan het begrip sublimering bij Freud. (De Leeuw 2008).

Het concept van de tentoonstelling

Een religie kent geloofsvoorstellingen met praktijken (rituelen, handelingen, etc.), verricht in veelal geïnstitutionaliseerde samenlevingsverbanden. De vormgeving van de tentoonstelling Koers is Religie laat deze kenmerken zien in de wielrencultuur.

Om te beginnen het aspect van institutionalisering. Dat is wel heel letterlijk gemaakt door de tentoonstelling in te richten in een kerk, de Paterskerk (die overigens niet meer als godshuis in gebruik is). Bij de inhoudelijke vormgeving van de tentoonstelling wordt de specifieke inrichting van een katholieke kerk doelbewust gehanteerd om bepaalde thema’s uit te werken: de zijbeuken voor de pelgrimage en de middenbeuk voor veertien staties, vergelijkbaar met de lijdensweg van Christus. Op het koor is er een prominente plaats voor het Croix de Fer. Het betreft een metershoog ijzeren kruis van aan elkaar gelaste weesfietsen. Dat zijn fietsen die gedumpt zijn, achtergelaten werden. Het ijzeren kruis symboliseert het lijden van de wielrenner, maar is ook een toespeling op de beruchte Alpencol, bekend uit de Tour de France.

Bij geloofsvoorstellingen kunnen we denken aan het idee van een almachtige: God, Allah of Jahweh. De tentoonstelling verwijst naar Eddy Merckx als de ultieme God. Maar er zijn ook toespelingen op het noodlot (‘de dood fietst mee’, zoals bij Tommy Simpson en Jempi Monseré) en op het begrip ‘zonde’: doping als doodzonde.

Rituelen en handelingen worden zichtbaar gemaakt vanuit het idee van de hoogmis (Ronde van Vlaanderen), bedevaartplaatsen (plekken die iedere wielerfan gezien moet hebben) en het leven als een pater (het kluizenaarsleven van de renner). Verder zijn er objecten met een symbolische betekenis: ‘overwinningskelken’ (bekers) en een schat aan wielershirts van de afgelopen decennia.

Opvallend is ook het affiche van een op 1 mei 1956 door het katholieke Vlaamse dagblad Het Volk georganiseerde koers. 1 mei, de Dag van de Arbeid, een voor de socialisten ‘heilige’ dag….
De tentoonstelling laat zien hoe sterk de functionele relatie tussen wielrennen en religie is.

Onderscheiding voor de tentoonstelling

Afgelopen jaar viel de tentoonstelling een prestigieuze onderscheiding ten deel. Het ging om de Erfgoedprijs publiekswerking 2017 van de provincie West-Vlaanderen. In het juryrapport wordt aangegeven dat de tentoonstelling de sterke historische verankering van het wielrennen in de provincie West-Vlaanderen laat zien. (Provincie West-Vlaanderen 2017)

De organisatoren en inrichters van de tentoonstelling zijn er in geslaagd een kern van het West-Vlaamse erfgoed te ontsluiten, zowel wat betreft onroerend goed (de kerk), roerend goed met de museale wielercollectie, als belangrijk immaterieel erfgoed: het katholieke geloof met haar ideële voorstellingen en praktijken, alsmede de verhalen en tradities rond het wielrennen.

De verbinding tussen religie en wielrennen is consequent uitgewerkt. Ook wordt op een respectvolle manier omgegaan met de ‘heilige’ dimensies die het geloof heeft voor veel mensen.

De tentoonstelling is ook voor niet-wielerliefhebbers interessant omdat zij laagdrempelig is. Maar ook omdat zij zichtbaar maakt dat wielrennen méér is dan sport. Voor hele bevolkingsgroepen is het cultuur en raakt het de zingeving van het menselijk bestaan.

Tot slot

De tentoonstelling Koers is Religie is te bezichtigen tot en met Tweede Paasdag (!), 2 april 2018 in de Paterskerk, Delaerestraat 33, Roeselare, België. Website: www.koersisReligie.be.

Deze blog is geschreven met medewerking van Thijs Kemmeren. Kemmeren is met pensioen, maar niet in ruste. Hij is als buitenpromovendus verbonden aan de Tilburg University (promotor Prof. Dr. Arnoud-Jan Bijsterveld) en de Universiteit Gent (promotor: prof. Dr. Pascal Delheye), waar hij in 2019 hoopt te promoveren op het onderwerp Tilburg sport, 1840-1940. Urbanisatie, sport en identificatie. Kemmeren was werkzaam bij Fontys SPECO en Johan Cruyff Academy.

Foto’s: ECWphoto

Verder lezen:
Ameye, T. & De Zaeytijd, D. (2015), Koers is Religie, Kannibaal, Veurne.
Freud, S. (1983), Hoofdlijnen van de psychoanalyse, Boom, Meppel/Amsterdam.
Frijhoff, W. (1998). Heiligen, Idolen en Iconen, SUN, Amsterdam.
Knuts, S., Delheye, P. & Vanysacker, D. (2011). Wentelende wielen: anderhalve eeuw fietsen en wielrennen in Vlaanderen. In: J. Scheerder, W. Lagae & F. Boen (Eds.), Vlaanderen fietst! Sociaalwetenschappelijk onderzoek naar de fietssportmarkt. Academia Press, Gent.
van der Lans, J. (1992). Zingeving en levensbeschouwing: Een psychologische begripsverkenning, in Eijkman, F. (red.), Weer zin leren. Over levensbeschouwing en educatie, Damon, Best.
De Leeuw, J. (verschijnt voorjaar 2018). De sportwereld voor het HBO, Arko Sports Media, Nieuwegein.
De Leeuw, J. (2008). Seks voor de wedstrijd? Op: www.sportknowhowxl.nl, 4 november.
Provincie West-Vlaanderen (2017), Erfgoedprijs ’17. Publiekswerking.
Luitzen, J., Kemmeren, M. en Delheye, P. (2015). The Introduction and Meaning of the Word Sport in the Netherlands, 1647-1910. In: The International Journal of the History of Sport. Volume 32, 2015 - Issue 11-12, 416-436.
Slender, H. (2014). Strade Bianche: de creatie van een instant klassieker, op: www.sportnext.nl, 14 maart. 
Winkelaar, P. (1994). Zingeving en wereldbeschouwing, een introductie, Lemma, Utrecht.
Wuyts, M. & Vlaeminck, S. (2013). Land van de koers, Borgerhoff & Lamberigts, Gent.
Zonneveld, W. (2016). Veldrijden op zand en strand, in: De Sportwereld, nr. 77-78, Stichting De Sportwereld, Amsterdam.