Als je als sportliefhebber de afbeelding ‘De sportvrouw’ bekijkt, roept dat misschien associaties op met de voetbalclub Juventus. De vrouw draagt immers een shirt met de clubkleuren van ‘De oude Dame’. Ook de voor een deel onbedekte armen en benen maken dat de afbeelding in onze moderne tijd past. Dat geldt in mindere mate voor de hoofddoek, tenminste in een sportcontext in West-Europa. Het schilderij is van 1929 (!) en is een werk van de Russische kunstenaar Ivan Koelikov. Het maakt deel uit van het zogenaamde Socialistisch Realisme in de kunst, de dominante kunstrichting in de Sovjetunie van 1932 tot 1960. In West Europa behoorden vrouwen die aan sport deden decent gekleed te zijn. Susan Lenglen en Helen Wills Moody, tennistoppers van de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw, droegen armbedekkende kleding, een rok tot zéker kniehoogte en veelal ook een hoofddeksel, zoals een hoedje. Deze twee beelden van de vrouw in de sport, in een vergelijkbare historische periode, lijken sterk te contrasteren.
 van Koelikov(2).jpg)
Kunst in de Sovjetunie
In 1917 vond in het Russische rijk de Oktoberrevolutie plaats. De communisten kwamen aan de macht en Lenin was de eerste leider van de communistische staat. Na zijn overlijden in 1924 werd hij opgevolgd door Stalin. Onder diens verantwoordelijkheid kwamen miljoenen mensen om tijdens de hongersnoden in de jaren dertig en in de straf- en werkkampen: de Goelags. In het Drents Museum is op het ogenblijk een tentoonstelling te zien met als titel ‘De Sovjet Mythe’. De tentoonstelling gaat over het Socialistisch Realisme, een kunststroming die vanaf 1932 door de communistische overheid in de Sovjet-Unie als min of meer verplicht werd opgelegd in de samenleving. De politieke leiders wilden met deze kunstrichting de nieuwe, communistische maatschappij legitimeren en ondersteunen. De verering van de Sovjet-leiders was een van de impliciete doelstellingen. Van kunstenaars werd verwacht dat dat ze een positieve bijdrage leverden aan de opbouw van de nieuwe socialistische maatschappij. Omdat de kunstenaars hun opdrachten veelal van de staat kregen, was het moeilijk om niet mee te gaan in de door de staat opgelegde kunstrichting. Bij afwijkend gedrag liep de kunstenaar het risico geen opdrachten meer te krijgen en als kunstenaar gemarginaliseerd te worden. Bekende vertegenwoordigers van het Socialistisch Realisme zijn Deineka, Malevitsj, Filonov, Gerasimov en Samochvalov. De kunstwerken hadden opvallend grote afmetingen. De reden hiervan was dat ze veelal geplaatst werden in fabriekshallen, kantoren, kazernes en overheidsgebouwen. Belangrijke thema’s van de kunstwerken waren het werk in de fabrieken, het leven op het platteland, de leiders van de nieuw staat, een nieuw vrouwbeeld en kinderen die genieten van een onbezorgd leven. Ook sport speelde een prominente rol in het Socialistisch Realisme.
Het goede leven verbeeld in de kunst
‘Gewone’ mensen in de fabriek en op het platteland werden veelvuldig afgebeeld op kunstwerken van het Socialistisch Realisme. Deze mensen (arbeiders, boeren, boerinnen, soldaten) doen hun werk met een grote mate van discipline, plezier, enthousiasme en inzet. Deze kunstwerken hadden de bedoeling te laten zien dat het leven in de nieuwe maatschappij goed was. Een voorbeeld is het schilderij Jeugd (1930) van Joeon. In veel gevallen laten deze schilderijen ook patriottisme zien en een krachtig arbeidsethos: alles ten meerdere eer en glorie van de nieuwe socialistische maatschappij. Er is sprake van een indirecte rechtvaardiging van het nieuwe maatschappelijke systeem.
 van Joeon.jpg)
Sport gebruikt voor directe propagandadoeleinden
Socialistische Realistische kunst was in veel gevallen ook op een meer directe wijze propagandakunst. Beroemde voorbeelden daarvan zijn de schilderijen waarin Lenin en Stalin op een voetstuk worden geplaatst en vereerd. Interessant is dat ook de sport daarbij werd gebruikt. Een voorbeeld is het schilderij ‘Kirov ontvangt de sportparade’ (1935) van Samochvalov. Kirov was lid van de communistische partij en een populaire bestuurder van Leningrad tot hij 1934 werd vermoord. Op het schilderij (met een enorm portret van Lenin) is te zien dat de blikken van de sporters zich adorerend richten tot Kirov en andere leden van het stadsbestuur. Ook zien we dat de sportvrouwen bloemen aanbieden aan Kirov.
 van Samochvalov.jpg)
Sport en de ‘nieuwe mens’
Sport vond in deze tijd in de Sovjet-Unie vooral plaats tegen een militaire achtergrond: het Rode leger. Sport en lichamelijke ontwikkeling waren belangrijk in de nieuwe socialistische maatschappij. Lichamelijke en geestelijke ontwikkeling werden in elkaars samenhang gezien: ‘een gezonde geest in een gezond lichaam’. Sport moest gericht zijn op een harmonieuze ontwikkeling van de mens. Gelijkwaardigheid en solidariteit waren belangrijke socialistische waarden. Er was kritiek op de ‘burgerlijke’, ‘kapitalistische’ manier van sport bedrijven, met haar focus op competitie, prestatiedrang, heldenverering en commercie. Deze aspecten werkten individualisme en egoïsme in de hand. Deze achtergrond verklaart ook dat de Sovjetunie over een langere periode niet mee deed met internationale sportkampioenschappen en Olympische Spelen. De communisten hadden vanaf 1928 hun Spartakiade als alternatief voor de ‘burgerlijke’ Olympische Spelen. In 1937 deden ze ook mee aan de derde en laatste Arbeiders Olympiade in Antwerpen. In de communistische visie werd sport een rol toegedicht bij de ontwikkeling van de ‘nieuwe mens’: de Sovjetmens. Deze mens was gespierd, krachtig, dynamisch, vitaal en vol levensvreugde. Vaak werd de nieuwe mens als vrouw gepresenteerd: als geëmancipeerde vrouw, gelijkwaardig aan de man, bereid lichamelijk werk te verrichten of om aan sport te doen.
Een beroemd schilderij in dit verband is ‘In het stadion’ (1934-1935) van Samochvalov met een vrouwelijke discuswerpster. De afbeelding doet denken aan het beeld van de discuswerper van Myron (450 voor Chr.) uit de klassieke Grieks oudheid. Opvallend aan het schilderij van Samochvalov is dat de atleten schaars gekleed zijn. Met een beetje goede wil zien we ook een knipoog naar erotiek. De atleten hebben een positieve uitstraling. Het geheel van het schilderij ademt een ambiance (zie ook de tribune) uit, die doet denken aan een hedendaags beachvolleybalevent. Alleen sponsoren ontbreken op de afbeelding…
 van Samochvalov.jpg)
Sport voor maatschappelijke en politieke doeleinden
In de Sovjetkunst werden sporters en sportwedstrijden zodanig weergegeven dat de indruk werd gewekt dat de mensen gezond en gelukkig leefden en een mooie toekomst verzekerd was. De tentoonstelling de 'Sovjet Mythe' maakt duidelijk dat sport in de communistische cultuurpolitiek gebruikt werd om de nieuwe socialistische samenleving te legitimeren. Opvallend is daarbij dat de vrouw op een voor die tijd geëmancipeerde wijze werd afgebeeld. Ook lijkt het erop dat lichamelijkheid en erotiek juist via sport in de kunst werden gecommuniceerd.
De tentoonstelling is vanwege groot succes verlengd tot 9 juni 2013. Meer informatie is te vinden op de website van het Drents museum: www.drentsmuseum.nl. Het Drents museum heeft een aantal sponsoren, waaronder ING, de NAM, WMD Water en de Bank Giro Loterij. Er is ook een catalogus: De Sovjet Mythe, Socialistisch Realisme, 1932 – 1960, www.wbooks.com, ISBN 9789040007613.
